Jąkanie wczesnodziecięce –
objawy, przyczyny, profilaktyka, terapia.
Jąkanie określane również jako niepłynność w mówieniu występuje na
całym świecie, we wszystkich grupach kulturowych, religijnych oraz
społeczno-ekonomicznych i jest zjawiskiem złożonym. Powszechnymi
cechami jąkania są:
powtarzanie całych słów np.: ja ja ja pójdę do sklepu
powtarzanie pojedynczych sylab np.: przy-przy-przy-przyjdź tutaj
przedłużanie dźwięków (prolongacje), np.: wwwychodzę czasem
blokowanie dźwięków – żaden dźwięk się nie pojawia mimo że
aparat artykulacyjny jest gotowy do wypowiedzi
napięcie mięśni twarzy wokół oczu, nosa, wargi i szyi
dodatkowe ruchy ciała np.: tupanie nogami, unoszenie się na krześle,
stukanie palcami itp.
zakłócenia oddychania (wstrzymywanie oddechu, nadmiernie długie
branie oddechu)
napięcie mięśniowe w obrębie ciała
napięcie emocjonalne, negatywne emocje
inne objawy w mowie: wstawianie dodatkowych głosek, sylab, słów,
zmiana natężenia lub wysokości głosu, tempa mowy.
Czasami dziecko stosując określone strategie stara się zminimalizować
lub ukryć problem. Do strategii tych zaliczamy:
Dzieci takie mogą sprawiać wrażenie, że mówią płynnie albo stają się
wycofane.
Pierwsze objawy jąkania można zauważyć już we wczesnym dzieciństwie,
zwykle między drugim a czwartym rokiem życia w okresie intensywnego
rozwoju mowy
i sprawności językowych.
Cechą jąkania wczesnodziecięcego jest jego indywidualność i
zmienność. Fazy jąkania przeplatają się z okresami płynnej mowy i
często trudno jest znaleźć przyczyny takich wahań. Może to zależeć od
samopoczucia dziecka w danym momencie, osoby
do której dziecko
mówi, kontekstu w jakim pojawia się wypowiedź, języka dziecka itp.
Nie są znane przyczyny występowania jąkania się u dzieci. Wyniki
dotychczas prowadzonych badań przynoszą sprzeczne odpowiedzi na temat
jego źródeł. Według wieloczynnikowej koncepcji jąkania indywidualna
kombinacja czynników (fizjologicznych, lingwistycznych –
związanych z mową i językiem, psychologicznych oraz środowiskowych)
warunkuje podatność dziecka na jąkanie oraz jego prognozy
terapeutyczne.
Momenty jąkania zależą od wielu czynników. Może pojawić się ono na
początku wypowiedzi, pomiędzy zdaniami, w słowach pełniących raczej
funkcje gramatyczną aniżeli niosącą znaczenie. Jąkanie częściej
pojawia się w dłuższych i bardziej złożonych zdaniach.
U większości dzieci objawy jąkania ustępują w ciągu pierwszych
dwunastu lub maksymalnie osiemnastu miesięcy od ich wystąpienia.
Jeżeli dziecko jąka się dłużej niż 12 miesięcy, to prawdopodobieństwo
utrzymywania się objawów jest wyższe. Jeżeli objawy jąkania słabną,
dziecko ma większe szanse na ich samoistne ustąpienie. Nasilanie się
objawów przedłużania dźwięków, obecność wielokrotnych powtórzeń
sylaby w słowie oraz nasilenie objawów wtórnych/towarzyszących (np.
występowanie współruchów) zostało uznane za wskaźnik podwyższonego
ryzyka.
Żaden z przestawionych czynników samodzielnie nie stanowi
wystarczającego prognostyku. Jeżeli niepłynność mowy dziecka budzi
duży niepokój tak rodziców, jak
i samego dziecka, należy podjąć
procedury diagnostyczne w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej lub w
ośrodkach zajmujących się diagnostyką niepłynności mowy, niezależnie
od tego czy zidentyfikowano jakikolwiek czynnik ryzyka.
W procesie profilaktycznym, diagnostycznym oraz podczas terapii
jąkania duże znaczenie odgrywa interakcja między dzieckiem i jego
środowiskiem. Działania terapeutyczne winny się opierać na pełnej
ocenie diagnostycznej.
Wyróżniamy cztery rodzaje działań profilaktycznych:
Profilaktyka pierwszorzędowa – zmierza do wyłonienia dzieci z
grupy ryzyka, udzielenia rodzicom rzetelnej wiedzy na temat jąkania
oraz sposobów reagowania
na jąkanie.
Profilaktyka drugorzędowa - obejmuje działania diagnostyczne.
Profilaktyka trzeciorzędowa - dotyczy procesu terapeutycznego.
Profilaktyka czwartorzędowa – dąży do utworzenia „Łańcucha
wsparcia” dziecka
w jego otoczeniu, a zatem zmierza do
dotarcia do wszystkich osób w środowisku dziecka jąkającego się i
poinformowanie ich czym jest jąkanie i jak na nie reagować.
Skuteczna terapia jąkania u dzieci bez współpracy z rodzicami nie
jest możliwa. Im młodsze jest dziecko, tym większe musi być
zaangażowanie rodziców w terapię. W terapii jąkania
wczesnodziecięcego wyróżnia się podejście:
pośrednie – obejmuje zwykle wprowadzenie zmian warunków
środowiska dziecka,
a w szczególności sposobów interakcji
między dzieckiem i rodzicami przy założeniu że ich wdrożenie pozwoli
dziecku osiągnąć płynność mowy. Oddziaływania terapeutyczne nie
dotyczą bezpośrednio objawów jąkania. Jest to często wykorzystywane
podejście w terapii dzieci młodszych;
bezpośrednie – zakłada pracę z dzieckiem nad dokonywaniem
specyficznych modyfikacji w jego sposobie mówienia, takich jak:
zwolnienie tempa mowy, łagodne jej inicjowanie;
łączące w sobie elementy pośredniego i bezpośredniego podejścia
terapeutycznego;
możliwe jest również stosowanie metod behawioralnych opartych na
warunkowaniu instrumentalnym zmierzających do zidentyfikowania i
wzmocnienia mowy płynnej oraz rozpoznania i poprawy wypowiedzi mało
płynnych.
W terapii jąkania wczesnodziecięcego wykorzystywane są między innymi
takie metody terapii jak:
Interakcyjna Terapia Rodzic-Dziecko – Palin PCI.
Terapia ta łączy w sobie elementy pośredniego i bezpośredniego
podejścia terapeutycznego i jest odpowiednia do pracy
z małymi
dziećmi (siedmioletnimi i młodszymi). W terapii tej rodzice są
włączeni jako czynni uczestnicy terapii dzieci z niepłynnością
mówienia. W programie wykorzystuje się strategie:
interakcyjne: mogące polegać na umożliwieniu dziecku przejęcia
inicjatywy
w zabawie, zrównoważeniu liczby zadawanych pytań w
stosunku do komentarzy, używaniu pauz w mówieniu
rodzinne: mogą obejmować budowanie zaufania u dziecka, radzenia
sobie z jego trudnym zachowaniem i uczuciami, wypowiadanie się po
kolei
ukierunkowane na bezpośrednią pracę z dzieckiem: mogą polegać na
bezpośrednim wprowadzaniu zmian w sposobie mówienia dziecka (np.
zwolnienie tempa mowy, stosowanie pauz).
W razie braku poprawy przy stosowaniu tej metody zaleca się
kontynuację terapii metodą Lidcombe.
Model Wymagań i Możliwości DCM - łączy podejście pośrednie z
bezpośrednim. Bazuje na założeniu, że jąkanie jest wynikiem
kompleksowej interakcji między środowiskiem,
w jakim żyje dana
osoba i zdolnościami, jakie do niego wnosi. Zrównoważenie wymagań
(środowiskowych oraz narzucanych sobie przez dziecko) z możliwościami
w zakresie rozwoju mowy i języka umożliwia dziecku płynność
wypowiadania się. Program zakłada pracę z rodziną, pomoc rodzicom z
zrozumieniu problemu oraz rozwijaniu ich umiejętności niezbędnych do
udzielania pomocy dziecku oraz udział w terapii terapeuty-doradcy.
Program Lidcombe. Jest to metoda bezpośrednia. Program jest
przeznaczony dla dzieci 3-6 letnich a także dla dzieci w wieku
wczesnoszkolnym do 10 roku życia. W zajęciach uczestniczą rodzice
dziecka. Terapia przebiega w dwóch fazach (Faza I-sza: to terapia
w
gabinecie, Faza II – to stopniowa redukcja terapii w gabinecie
i w domu). W metodzie tej skupiamy się na pomiarach płynności mowy,
werbalnych komentarzach zwrotnych podczas ćwiczeń oraz podczas
codziennych interakcji. Celem oddziaływań jest redukcja objawów
jąkania aż do uzyskania pełnej płynności oraz stabilizowanie i
generalizowanie płynności lub mowy z nieznaczną niepłynnością.
Istniej możliwość prowadzenia terapii na odległość. Po 10 roku życia
celem podniesienia skuteczności programu włącza się techniki
upłynniające mowę.
KIDS (metoda bezpośrednia) w tym program Mini-KIDS (dla
dzieci 2-3 letnich i 4-6 letnich) oraz Schul-KIDS (dla
dzieci w wieku szkolnym). Program Mini-KIDS zakłada możliwość
wczesnej terapii jąkania u dzieci celem zapobiegania powstawaniu
objawów towarzyszących oraz negatywnych reakcji psychicznych
występujących u dorosłych
z jąkaniem. Program zmierza do
wypracowania u dziecka swobodnego stosunku do jąkania, kontrolowanego
jąkania oraz odciążenia rodziny. Nauka w tej metodzie opiera się
na
modelowaniu ( w tym m.in. zwracaniu się do dziecka w sposób nieco
zwolniony i bardziej wyraźny). W terapii bierze udział rodzina.
Materiały źródłowe:
Kelman E., Nicholas A.(2013). Praktyczna
interwencja w jąkaniu wczesnodziecięcym.
Materiały szkoleniowe Boroń A. (2019). Jąkanie wczesnodziecięce.
Węsierska K. Jeziorczak B. (2016). Diagnoza jąkania u dzieci w wieku
przedszkolnym.
Opracowanie: neurologopedia Alicja Janecka